افغانستان از خامۀ علامه اقبال لاهوری . احسان لمر

احسان لمـــــــر
افـغانستان از خامهء علامه اقبال لاهـوری
ص دوسـی  و پـنج سال قـبل ( 22 فـبروری1873) ،اقــبال لاهـــوری دا نـشـــمند فـرهیخـته، فیلـسوف ستـرگ شـرق و شاعـر روشـنگر و ا نـقلا بی جها ن اسـلام در نـیم قارهء هــند در شـهر سیالکـوت متـولـد شد.او مانـند صدها دانشـمند و پـژوهـشگر دیگـر هـند تحت تاثـیر فـوق العادهء غـنا و عـظمت بی انتهای فـرهنگ و زبا ن دری که بیـشتر از خراسا ن باستا ن به آنجا نـفوذ نموده بود قرارداشت و غـرض انعکاس این واقعـیت بیشتـرین آ ثار خـود را به در دری آرا سـته است. گـر چـند در سالهای اخیـر قـرن نـزدهم تلاش برای ایجاد زبان اردو آغاز شـده بود که اقـبال هـم بعـضاً اشـعار خود را به جـریده " مخـزن" ارگا ن آن ا نجـمن میـفرستاد  که نهایـت مـورد تـوجه مطبوعاتـیان قـرار گـرفـت، با آ نـهم ا ز جـمله پا نـزده  د یـوا ن  شـع ر او دوازده آن به در دری مـزیـن  میـباشـد.  ا قـبال خـودش در وصف ا یـن زبان مـیگـویـد: گـرچه هـندی در عـذوبـت شکـر است      طـرز گـفتا ر دری شـریـن تـر اسـت      عـشق اقـب ل بـزب ن دری تا آنجاسـت که از قـول عـالم و حکـیم مـریخی سـخن زده که گـویا  زبان عـلمی و فـرهـنگی آنجا در دری میـبا شـد و میگـویـد:       ا ین هـمه خوا ب است یا ا فـسونگـری      بـرلــب مـریخــیان حـــرف  دری      اقـبال در عـمق  فـرهـنگ و کلـتور خـراسان  باستان  کاوش  نـموده  وبه آ ن عشـق لایـتـنائی داشت، چـنانچه درهـمه دیوان اشعار او از حکیم سخـن سنـائی غزنوی ، مـولانای  ستـرگ بلخ و د یگران یاد و تـقـید نـموده  و بدنبا ل شان گام  میـگذارد، چنانکه  در بخش اعـظم دیوانهای او " پیر رومی" ،" مـرشـد رومی " و" حضرت رومی" را بکار بـرده و از ابـیا ت مثـنوی شـریف نـقل قـول نـموده، و د ر جائی چنـین پـر سـوز صــدا  زده: عـطا کـن شـور رومی ، سـوز خـسرو     عـطا  کـن صد ق و ا خلا ص سـنا ئی چـنا ن  با  بـنـد گی د ر سـا خـتم  مـن      نگـیـر مـــر مـرا  بخـــشی  خــــدا ئی در وصف حـضرت مـولا نا ی بـلخ  میـنویـسد: باز  بـر خـوانـم  ز فـیـض پــیـر روم        د فـتــر سـر بـســتهء  ا سـرا ر عـلـوم جا ن ا و ا ز شـعله هــا ســرما یه  دا ر      مـن  فــروغ  یک  نـفس مثـل شـرا ر شـمع  سـوزا ن  تا خـت  بر پـروا نه ا م     با ده  شبـخون  ریخـت  بر پـیما نه ا م پـــیـر  رومی  خـا ک  را ا کـسیر کـرد     ا ز غـبا رم   جـلوه هـا  تعـــمیـر کـرد در جا ی دیگـری نـوشـت: روی خـود  بـنـمود پــیـر حـق شـنا س     کـو بحــرف  پهـلوی  قــرآ ن نـوشت      در ادامهء  تصوف و فـلسفه  اقـبا ل بـیدا ر گر و روشنگر شده انـقلا ب فـرهـنگی میـخواهـد، او انـقلاب را غرض  ساخـتار مجدد جـوامع عـقب نگهدا شته شـدهء شـرق و تجـهیـز شان با عـلوم و تکـنا لوژی نویـن ضروری میـداند، آ نچه که جوا مع شرقی بخصوص ا سلامی در چـند قـرن آ خر از آ ن عـمداً  بدور نگـهداشـته شـدند. ا و فـریا د میـزنـد که " ا ز خـوا ب گـران، خواب گران ، خوا ب گران خـیز" که این ا نـدیشه ادا مـه مکتب سید جـمال الدین افـغان میـباشد. او در تـحت شعاع " مـعلم شفـیق "،  "حـب ا لـمتـین " ، " عــروة ا لـوثـقی" ، " ضیا ا لـخافـقـیـن "  با ســوز د ل مـیگـوید: د مـا  د م   نـقـشها ی  تا زه  ریــــزد     بـیک  صورت  قـرا ر زنـد گی  نیـست گـرا مـروز تـو تـصویـر دوش ا ست     بــخا ک  تـو  شـــرا ر  زنـد گی  نیـست      سـید افـغان رادمـرد بزرگ و انـقلابی مشــعلی را  در چهل سال عـمر گـرانـبهایش افـروخـت که سـه  قـارهء  آسیا، اروپا و افـریـقا را مـنورسا خت. بـقول عـلا مه محـمود طـرزی، سـیدافـغان " یک معدن عـرفا ن بود،هـرکسی بـقدر ا ستـعداد  آلات  و ادوا ت حـواس دمـاغـیهء  خـود از آن مـعد ن  به استخراج  فـضائـل  کامـیاب مـیآ مد..." چـون سـید در دوران اقـامـت  درهـند به نـوشتـن رسالهء ( رد عـلی دهریـن) و دها مـقاله در جراید چون " معلم شفـیق " ،" سیـد الاخـبا ر " و " مفرح ا لـقلوب "  و کـنفرا نسها ی مـتعد د نـقش سا زنـده اشرا برای آ زا دیخواها ن هـند بازی نـمود، و همچنان اقبال در دوره تحصیل در بـریـتانـیه و الـما ن هـم به آ ثار و اند یشه های  سید ومکـتبـیان او آ شنا شد که خواهی نـخواهی اقـبال هم ازین " معدن عـرفا ن" به ا ستـخراج  فضا ئل پردا خـته ا ست. بقول مـعـروف سید افـغا ن ره را  گشود وا ما اقـبا ل آ نرا  هــموار نـمود. اقبال در ادا مه راه  و مکـتب سیـد (آزا دی ، آ گا هی و د مـوکـرا سی ) میخواهـد که د ر مجموع  دیـوا نهای ا و دریـن مـورد  گـفـتـنی هـای  دا رد که خا رج از مبحث ا مروزی ما مــیـبا شــد. اقــبال  شناسان هـمه نـظر مشترک دارند که سا لهای (1914 ـ 1915 م ) " سا ل ولا د ت  مجدد" ا وسـت که مصا د ف  میـبا شـد بدورا ن نشرا ت بیدا ر گـرا نه و ا نـقلا بی " سراج ا لا خـبا ر ا فـغا نیه"  که یکی ا ز عـمده ترین ا رگا ن نشرا تی آ زا دی خـوا هـا ن آ سیای مـرکـزی به حسا ب میرفـت، مضا مین  و مقالا ت آ ن  جـریـده درهـند ، مصر ،ا یرا ن و تـرکـیه اقـتباس و دوباه چاپ میگـردید، که باعـث لرزان شدن  پا یه های کاخ ا ستـعـمار گرا ن میشـد در هـمین را بـطه  ورود و تـوزیع آ ن درهـند مــنوع   و د ر آ سـیا ی  مـیـا نه  مـطا لعه کـنند گا ن آ ن  مجا زا ت و جـریــمه میشــد،    بـهما ن نحو  که  بیست و پنج  سال  قـبل ازآ ن ورود و تـوزیـع " عـروة ا لوثـقی"  د رمصر، هـند و تـرکـیه ممـنوع  ومجـازات داشت. پس به صراحت تام گـفـته میـتوانیم که در "ولادت مجدد" اقـبال " سـراج الاخـبا ر" نقش بـرا زندهء  دا شـت ،چـنانچه وی بعد از پـیروزی  قـیام  آزادیـخش ملی افـغانستان در دوره امانـیه دیوانی ازا شعار خود یعـنی" پـیا م مشرق" را ( پیشکش ا عـلیحضرت امیرامان الله خان فـرمان روای دولت مستـقله افـغانـستان خـلدالله  مــلکه و اجلاله ) نمود که تا سال( 1958 م ) نه بار تجـدید چا پ شـد، در آن میـخوانـیم که: زند گی جـهد ا سـت ا ستـحقا ق نیست      جــــز به عــــلم ا نـفس و آ فا ق نیـست گـــفـت  حکـمت  را خدا  خیـر کـثیـر      هـرکجا ا یـن خیـر را بیـنی ، با ز گـیر      در عـشق لا یتـنها ئی به ا فغا نـستا ن نوشـت: آ سیا یک پـیکرآ ب و گل ا ست         ملـت ا فـغا ن در آ ن پـیکـر دل ا سـت ا ز  فــــسا د ا و فـسا د آ ســـیا        ا ز   گـــشا د   ا و   گــشا د  آ ســــیا      ا عـلیحضرت امان الله غـازی را مخا طـب سا خـته گـفـت: ا ی  ا مــیر کا مــگا ر ا ی شـهریا ر     نـو جوا ن  و مثـل  پـیــرا ن  پخـته کا ر چـشم  تو ا ز پـرد گـیها محـرم ا ست     د ل میا ن سیـنه ا ت  جا م  و جـم ا ست عــزم  تو پا یـنده  چون کوهـسا ر تو     حــزم  تو  آ سـا ن  کـــنــد  د شـوا ر  تو هــمـت  تو چــون  خـیا ل مـن  بلـــند     ملــت  صـد  پا ره  را  شـیـــرا زه  بــند هــد یه  ا ز شـاهـنشا هی  دا ری  بـسی لـعـل  و یعـقـوت  گـرا ن  دا ری  بـسی      در عــیـن  دیوان  و ارتـباط اقــبال ابـیاتی  د یگــری هـم  در باره  اعــلـیحـضرت اما ن الله خان نـوشـته بـود  که ایـرانیـها از دیوانهای اقـبال چاپ ایران آنـرا  حـذف نمــوده ا ند  ولــی محـقـق و مـورخ  ستـرگ  و فــرزانهء  ما جــناب عــزیـزالــدیـن وکـیلی پـوپـلــزائی آ نـرا  از جــراید هــند سـراغ   نـمودنـد کـه چـنـیـن  اسـت: تا ز صد یـقا ن ا یـن ا مـت شـوی               بهـر د ین ســــرمـا یه قـوت شـوی با د  هـمیــــشه  به  فـــر شـــــهی               بــنــده   د رگا ه  ا مــا ن  ا لـــهی شـا ه  شجـا سـت و بـسا لـت پـنا ه               ســـا یه  حـــق غــا زی  ظـــل الله را یــت ا قــبا ل   تـرا   بر جبـیـن              ا نا   فـتحـنا لک  فــتــــحاً   مبـیـن ثـبـت  لـوا یـت ز قـریـب مجـیـب               نـصر مـن  ا لله  و فــتح   قــریــب ا شـهـب  ا یــا م  بکا م   تـو  با د              خــطـبه   ا ســـلا م  بـــنا م   تـو با د د ل   که  بـتــو  بــســته ا میــد ها            مــی  طـلــبـــد  رفــعـت  جـا ویـد ها د یـن  نـبی ا ز سـر تـو زنـده  با د            د ولــت  تـو  دا ئـم  و  پا یـنــده  با د زنــد گـی جهــد ا سـت  ا ستـحقا ق نیـست جــز به عــلم ا نفــس و آ فـا ق  نیــــــست      ا قـبال در  سال ( 1933 م )  سـفـری  به  افغا نـستان نـمود  و د ریـن را بـطه  د یـوان مکـملی  نـظم  نـموده  تحـت عـنوان " مسا فر " کـه  کــلاً  در ارتــبا ط بـه  افــغانــها  و افـغانـستا ن میــباشـد. با شــرفــیابـی به خــرقــه  مـبا رکــه در قــندهــار گـفـت: سیـنا ا سـت  که  فـا را ن  ا سـت؟  یا رب چـه مقا م ا سـت ا یـن؟                     هــر  زره   خـا ک   مـن   چشـمی  ا سـت   تـما شــــــــا  مسـت خـــــــــــر قـــــــــه  آ ن  "  بــــــــرزخ  لا یــبـــــــغـــــــیا ن"*                      د یـد  مــش       د ر     نـــکـــته     "  لــی   خــر قـــتا ن "**                     د یــن      ا  و       آ ئـیـن          ا و         تـفــــســـیــر      کل     د ر       جـبـیـن     ا و        خــط            تـقد یـر            کل      د رغـزنی  به مـزا رحکـیم  سخـن  حضرت ا بو لـمجد مجــد ود  سـنا ئی غــزنـوی ( رح )اشکـریـزا ن صد ا  زد: ا ی   حکـیم  غـیــب ا مــا م عا رفا ن!        پـخـته  ا ز فـیـض تـو خا م عا رفا ن آ نـچه د ر پــرده غــیب ا سـت  گـوی         بـو کـه آ ب  رفــته  با ز ا یــد  بجــو از زبا ن حـضرت  سـنائی  ا یـنگـونه  جـوا ب  نوشـت: باش   تا  بـیــــنی   بــــهار   د یگــری     از  بـها ر پاستــــا ن   رنگیـنـتری هــر زما ن   تـد بــیر هـا  دا رد   رقـیـب     تا نگــیری  ا ز بها ر خـود  نصیـب اقـبا ل بـر مـزا ر سـلطا ن یـمیـن  ا لــد وله  محـمود غــزنـوی  ســرود: خـیـزد ا ز د ل  نا له هــا  بی ا ختـیا ر        آ ه  آ ن  شـهری  که  ا یـنجا  بود پا ر آ ن  د یا رو کا خ  کو، ویرا نه ا یـست         آ ن  شکـوه  وفـا ل فـر ا فـسا نه ا یست گـنــبدی، د ر طوا ف ا و چـرخ  بـریـن        تـربـت  سـلطا ن  محـمود ا ست ا یـن آنکه چـون  کودک  لـب ا ز کـوثر بشست          گـفت در گـهوا ره  نام  او نخـست بـرق   سـوزا ن   تــیغ   بی  زنـها ر ا و د شــت  و د ر لــرزنـده  ا ز یـلـغا ر ا و      ا عـلیـحضرت احـمد شاه  بابا  را " آ بـروی هـند و چیـن و روم  و شـام"  دانـسته و از قـول وی  نوشــت:         قـوت  ا فـرنگ ا ز عـلم  و فـن ا ســت      از هـمین آ تـش چـرا غ  روشـن ا ست         حکـمت ا ز قـطع  و بـرید جا مه نیـست      ما نـع عــلم  و هــنــر عــما مـه  نیـست         عـلم و فـن را ا ی جوا ن شـوخ  و شنگ     مغــز  میــبا ید ، نـی  مـلـبوس   فـرنگ          ا نـدریـن  ره جـز نـگه، مطلـوب نیست     ا یـن  کـله  یا  آ ن  کـله  مطـلوب نیـست فـکــر چا لا کــی ا گـر دا ری ، بـس ا ست طــبع  درا کـی  ا گــر  دا ری بـس ا ســت      اقـبال لاهـوری بر آرامگاه  محمد نادرخا ن به عـنوان ( بحضور اعـلیحضرت شهـید) کابل  را  با عـشق و چنـیـن  عـاشـقانه  تـوصیف  میـنمایـد:    شـهــر کا بل  خـــطه  جـنـــت   نـظــــیـر      آ ب  حیـوا ن ا ز رگ  تا کـش بگـیر   چـشم  صا ئـب ا ز سـوا د ش ســرمه چـین     روشن و پا یــنده  با د آ ن سـر زمین محـمد با بـر امپـراطـور مغـولی هـند را  اقـبال مخاطـب  نـموده گـفت: خــوشا  نـصیب  کـه  خا ک  تو آ را مـید  ا یـنجا که ا ین سـر زمیـن ز طلسم  فـرنگ آ زا د ا ست هــزا ر  مـرتـبه   کا بل   نکـوتـر ا ز  د لی ا ست   " که ا یـن عـجــوزه عـروس هـزا ر دا ما د ا ست"      اقـــبا ل از اشـعار مـبارز ستـرگ  خوشـحال خان خـتک هـم نـقل  قـولـهای دا رد که نشان دهـنده آشـنائی او به دیوان حـماسی و مـملو از غـنای ادبی خوشـحال خان است چـنانچه  در وصف او گـفـته  بـود: خـوش سـرود آ ن شـا عـر ا فـغا ن شـنا س     آ نکه  بیـــنــد با ز گـویـد  بــیـهرا س         آ ن  حکـــیم    ملـــــــت  ا فــغـــا  نـــیا  ن     آ ن    طـبـیــب   عـلــت  ا فــغانـیان           علا مه اقـبال در آ غـاز مثـنوی مسا فــرگـفـت:        سـر زمیـنی  کـبک ا و شا هـین مـزا ج     آ هـوی ا و گـیرد ا ز شـیرا ن خــراج           د ر فـضا یـش جـره  با زا ن تـیز چـنگ      لــرزه بـر تـن ا ز نهـیـب شا ن پـلـنگ           لـیـک ا ز بی مـــرکـزی آ شـفـــته  روز    بی  نـظا م  و نا تـما م  و نـیــم  ســـوز           فـر با زا ن  نیـست  د ر  پـروا ز  شا ن    ا ز تــذ روا ن پـست تـر پـروا ز شـا ن           آ ه  قــــومی  بــی  تـب  تا ب حـــــیا ت     روز  گا رش بی نصیـب ا ز وا ردا ت           آ ن  یکی ا نـد ر سـجـود، ا ین د ر قــیا م     کا ر و با رش چـون صـلا ة  بی ا ما م ریـز ریـز ا ز سنگ ا و میـنای ا و آ ه  ا ز  ا مـروز  بی  فــرد ای  ا و      وی شعـر پرمفهـومـی  تحـت عـنوان ( خـطا ب به  اقـوام سـرحـد) دا رد که چنیـن ا ست:          ا ی  زخـود  پـوشیـده  خـود را با ز یا ب !     د ر مسلـما نی حرا م ا ست  ا یـن حجا ب          رمـز  د ین  مصطـفی  دا نی  که چیـست      فا ش د ید ن خـویـشرا  شـاهـنشائی است چـیـست د یـن؟  دریا فـتن ا سرا ر خویـش زنـد گی  مـرگ ا سـت بی د یدا ر خـویش      عـنوا نی ( اعـلیحضرت محـمد ظاهر شاه ا یذه ا لله  بـنصره) غـزلی دا رد که د ر قسمـتی از آن آمـده ا سـت:            بـرگ  و سا ز ما  کـتا ب و حکـمت ا ست       ا یـن  د و  ا عـتـــبا ر  ملـــت  ا ست           آ ن  فـتـــوحا ت  جـها ن  ذ وق  و شــــوق       ا یـن  فـتوحا ت   جها ن  تحـت  فـوق           هــــــر د و ا نـــعا م  خـــدا ی  لا یــــزا ل      مومنا ن را آ ن جما ل ا سـت ا یـن جلال           حکـمت  ا شــیاء  فـــرنگــــیـزا د  نیـست        ا صل  ا و جــز لـذ ت ا یـجا د  نیـست            نـیک ا گـر بیـنی مسلـمان  زا ده  ا ســت        ا ین گـوهر ا زد سـت ما ا فـتا ده ا سـت            چـون عـــرب ا نـد ر ا روپا  پـر گـــشا د        عـلم  و حکــمت را  بـنا  د یگـر نـهـا د            دا نه  آ ن   صــحرا  نـشـــیـنا ن کا شـتـند        حا صلـش  ا فـــرنگـــیا ن  بـردا شـتـند ا یــن  پــری ا ز شـیــشه ا سـلا ف  ما سـت با ز صید ش کـن  که ا و ا ز  قـا ف ما ست      بروز اول  ثـور 1317(21 ا پـریل 1938) ا یـن  مشـعل  فـروزان  جامعه  اسـلامی  و نیـمقاره هــند، فـیلسوف و شـاعـر ستـرگ زبان و ادب  دری وفـات  نـمود. سـنگ مـرمـر افـغانی  که  زینـت افـزای  آرا مگاه  ابـدی اوسـت  نـشانهء عـشـق  و عــــلا قـهء  مــردم افـغانـستان بـوی میـباشـد. در پایان سـخـن پـــیامی از اقــــبال لاهـوری به ما افـغانـها دارم که چنـیـن ا سـت: پـیام ا قـبا ل به جوا نا ن ا فـغا ن       چـون چـراغ  لا له  سـوزم  د ر خـیا با ن  شــما ای  جـوا نا ن  عــجم  جا ن  مـن و جا ن   شــما غــوطه هـا  زد  د ر  ضـمیـر زند گی ا ند یشه ا م تا   بد سـت آ ورده  ا م  ا فـکا ر  پـنها ن   شــما مهـرو مه د ید م نگا هـم بـر ترا ز پروین گذ شـت ریخـــتـم  طـرح  حـرم  د ر کا فـرستا ن( 1 ) شـما فکـر ر نگـینم  کـند  نـذ ر تـهی  د سـتا ن شــرق پا رهء  لعـلی کــه دا رم ا ز بد خـشا ن شــما (2 ) میـرسد  مـردی که  زنجـیـر غـلا مـا ن   بشکــنـد د یـده ا م  ا ز  روزن  د یـوا ر  زنــدا ن شـــــما حـلقه  گـرد مـن زنـید ای پیکرا ن آ ب و گـل(3 ) آ تـشی  د ر سـیـنه  دا رم  ا ز نـیا کا ن شـما (4)    ********************************************************      * ـ " بـرزخ لا یـبغـیا ن "  تلـمیح  به آ یـه مبا رکه  سـورهء  رحـمن  میـبا شد.    ** ـ " لی خـرقـتا ن ا لـفـقر و ا لجـها د "  ا شـا ره به حـد یـث  شـریـف ا سـت     1 ـ نـورسـتا ن ا مروزی ما را تا ا وا خـر قـرن نـزدهـم به کا فـرستا ن شـهـرت دا شت.     2 ـ چون لعل بد خشا ن ما شـهرت بیـن ا لمللی تـقریـبا ً پـنجهزا ر سا له دا رد بـنا عاً ا قـبا ل  سنـائی ها ، مـولـوی ها و جـما ل ا لـد یـن  ها ی ا فـــغا نستا ن را به لــعـل بدخشا ن آ ن تـشــبه نـموده ا ست.     3 ـ ا شا ره به بیت ( آ سیا یک پیکرآ ب و گل ا ست   ملت ا فـغا ن در آ ن پیکر دل ا ست).     4 ـ بـر ا صل بعضی روا یا ت ا جدا د ا قبا ل ا ز ا ها لی ( پغـما ن ) ولا یت کا بل میبا شند.